“Të varrosësh të kaluarën”, rrëfime të dëshmitarëve për krimet serbe në Suharekë

Një prani e UÇK-së në kodrat përreth qytetit e bëri rajonin një objektiv të rregullt të aksioneve të policisë dhe ushtrisë. Shumë fshatra pësuan vrasje dhe shkatërrim të pronës civile në duart e policisë përpara ndërhyrjes së NATO-s.

Gjatë bombardimeve të NATO-s, shumica e abuzimeve në Suharekë ndodhën në javën e parë kur shumë banorë u dëbuan dhe u bënë një sërë vrasjesh, siç pasqyrohet në kapitullin Analiza statistikore e shkeljeve. Mijëra njerëz ose u deportuan në Shqipëri, disa me autobus, ose u larguan në zonat e afërta të kontrolluara nga UÇK-ja, si në Gjinoc dhe Budakovë. Plaçkitja dhe djegia e pronave civile ishte e përhapur.

Ish-punonjësit e OSBE-së dhe ata që i kishin marrë me qira shtëpitë e tyre OSBE-së ishin nën kërcënim të veçantë. Incidenti më i rëndë ishte vrasja në qytetin e Suharekës së anëtarëve të familjes së gjerë Berisha.

Human Rights Watch konfirmoi vrasjen e qëllimshme të njëmbëdhjetë civilëve meshkuj dhe përdhunimin e të paktën dy grave në një fshat (i cili do të mbetet pa emër për të mbrojtur viktimat dhe familjet e tyre), vrasjen e dhjetëra personave në fshatin Tërrnje, dhe të paktën dymbëdhjetë vrasje në Bellanicë, një fshat ku ishin mbledhur dhjetëra mijëra shqiptarë të zhvendosur.

Sipas OSBE-së, vrasje të një numri më të vogël njerëzish kanë ndodhur edhe në këto fshatra: Bukosh, Budakovë, Vraniq, Gelancë, Sopijë, Mushtishtë dhe Leshan.

Gjykata për krimet e luftës zhvarrosi tre varre në qytetin e Suharekës që përmbanin 103 trupa. Njëri prej tyre përmbante pesëdhjetë e pesë trupa, dhe dy të tjerët përmbanin përkatësisht pesëmbëdhjetë dhe tridhjetë e tre.

Sipas dëshmive të dëshmitarëve, shumica e abuzimeve në komunë janë kryer nga policia apo paraushtarakët serbë, të cilët thuhej se kishin veshur uniforma të ndryshme, qoftë blu, gri apo jeshile. Disa mbanin maska të zeza, ndërsa të tjerët kishin flokë të gjatë. Dhe shumë prej tyre, thanë dëshmitarët, mbanin fasha të bardha rreth krahëve. Një emër i përmendur si udhëheqës i forcave lokale nga të paktën katër dëshmitarë ishte “Misko” Nishevic, i cili ishte i njohur në qytetin e Suharekës si pronar i Hotel Boss dhe, më e rëndësishmja, kreu lokal i sigurimit të shtetit.

Stacioni policor në Suharekë ishte nën Sekretariatin për Punë të Brendshme (SUP) të komunës së Prizrenit, i cili mbulonte Prizrenin, Rahovecin, Gorën dhe Suharekën. Që nga shkurti i vitit 1998, shefi i stacionit policor të Suharekës ishte nëntoger Dobrivoje Vitosevic, dhe nëntoger Radojko Repanoviq ishte zëvendës i tij.

Është interesante se pas dëbimit të valës së parë të shqiptarëve nga Suhareka në fund të marsit, policia në përgjithësi i lejoi shqiptarët të qëndronin në qytet. Madje në këtë kohë kishte një përpjekje për të regjistruar njerëzit dhe burrat ishin të detyruar të paraqiteshin në komisariat një herë në ditë.

Prania e OSBE-së në Suharekë (nëntor 1998 deri në mars 1999) ndihmoi në sigurimin e një ndjenje sigurie për shqiptarët etnikë brenda dhe përreth qytetit. Në mënyrë të parashikueshme, abuzimet u shtuan rreth 20 marsit kur OSBE-ja u tërhoq nga Kosova. Disa përleshje ndërmjet UÇK-së dhe policisë u zhvilluan në fshatrat përreth Suharekës dhe policia serbe ngacmoi dhe rrahu disa banorë shqiptarë etnikë. Tensioni u rrit më 22 mars kur të paktën shtatë shqiptarë etnikë u vranë nga policia ose u “zhdukën” në rrethana të paqarta. Dhuna më serioze filloi pasi bombat e para të NATO-s ranë më 24 mars. Policia dhe paraushtarakët serbë zunë pozicione rreth qytetit dhe në mënyrë sistematike i detyruan banorët të largoheshin, thanë dëshmitarët. Policia organizoi autobusë për disa persona për deportim drejt kufirit me Shqipërinë. Një banor i Suharekës, një gazetar, i tha Human Rights Watch: Pas bombave të para, më 25 mars, në orët e para të mëngjesit dëgjuam të shtëna me armë dhe një autoblinda nga lagjja Berisha. Dëgjuam lajmin se i kishin masakruar [familjen Berisha] ndërsa disa ishin ende duke fjetur. Kishte panik në mesin e popullatës dhe [kishte thashetheme] që një pjesë e qytetit duhej të kalonte në anën tjetër, në anën tjetër të rrugës. Qëndruam dy ditë dhe pashë zjarr dhe tym. Madje pamë zjarr dhe tym nga fabrika e gomës në Ballkan. Mendojmë se kanë djegur njerëz atje, për shkak të erës. Dy ditë më vonë, më 27 mars, paraushtarakët serbë erdhën në anën tjetër të qytetit, duke kërkuar disa njerëz me emër, dhe ata dogjën disa shtëpi ku kishte qëndruar OSBE-ja. Popullsia u tremb, në çdo shtëpi kishte rreth njëqind njerëz. Kur ata erdhën njëzet a tridhjetë metra larg nesh, unë thashë: “Të shkojmë të largohemi nga qyteti”. Incidenti më i rëndë përfshinte familjet e Nexhat dhe Faton Berishës, të cilët kishin marrë me qira shtëpitë e tyre ngjitur me OSBE-në.

Një grua, N.E., e cila jetonte disa qindra metra larg shtëpisë Berisha, shpjegoi se si forcat e sigurisë hynë në shtëpinë e saj dhe ekzekutuan djalin e saj, F (njëzet e gjashtë vjeç) dhe kunatin M (pesëdhjetë vjeç). Ajo tha: Ne u zgjuam në orën 5:10 të mëngjesit të së enjtes, më 25 mars, nga të shtënat me armë zjarri. Shkuam te dera dhe pamë që ishin në shtëpinë e fqinjit tonë. Menjëherë, disa prej tyre erdhën tek ne. Gjithsej ishim shtatë, por vetëm dy burra: F dhe M. Ata hynë brenda dhe pyetën pronarin: “Ku janë fëmijët?” Ata e kapën djalin tim dhe vëllain e burrit tim, dhe filluan t’i kontrollojnë ata. Ata po na drejtonin armët në gjoks dhe kërkonin para dhe ar. Ne u dhamë atyre gjithçka kishim. E morën M, avokatin, në një dhomë tjetër dhe e pyetën diçka. E kthyen, pastaj M dhe F e morën në një dhomë tjetër.

Filluan të gjuanin para këmbëve tona dhe na thanë të dilnim nga shtëpia. Nuk i pamë të qëlloheshin, por të shtënat i dëgjuam kur ishim ende në shtëpi. Ishin tetë prej tyre [polici] dhe dy prej tyre hynë në dhomë me ta. Me ne ishin katër brenda dhe dy te dera. Ata filluan të qëllonin [ne dhe ata] pothuajse në të njëjtën kohë. Ata kishin uniforma kamuflazhi të gjelbër, banda të bardha dhe thika. Ata nuk kishin maska. Nuk njoha asnjë, por më kujtohet ai që jepte urdhrat. Ai ishte i shkurtër, kishte një kapele të zezë, ishte lëkurë e errët, pak i shëndoshë, pa mustaqe apo mjekër, rreth tridhjetë e pesë deri në dyzet vjeç. Ata flisnin serbisht, por jashtë, kur filluan të na shanin, ndonjëherë përdornin fjalë shqipe. As F dhe as M nuk kishin luftuar me UÇK-në. M ka punuar në gjykatë dhe më pas ka punuar në fabrikën e Ballkanit. F ishte mësues i matematikës. Një anëtare tjetër femër e familjes e cila ishte në shtëpi në të njëjtën kohë konfirmoi rrëfimin e N.E. dhe më pas gjeti trupat e F dhe M kur ajo u kthye në Kosovë në qershor. Ajo tha: Lamë M dhe F dhe shkuam në Semetisht dhe më pas në Shqipëri. Kur u ktheva nga Shqipëria, pashë shenja të trupave brenda shtëpisë, kishte qime në dysheme. Trupin e M e gjetëm më 29 gusht dhe e varrosëm dje. Ai ishte në një varrezë në rrugën për në Reshtan.

Njerëz të KFOR-it e nxorën trupin e M, bashkë me disa të tjerë. F u gjet dy javë më parë në një varrezë në rrugën për në Peçan. Në përshkrimin e një incidenti tjetër, një grua tregoi për katër policë që erdhën në shtëpinë e saj, duke qëlluar xhaxhain e saj dhe, me sa duket, babain e saj. Ajo i tha Human Rights Watch: Më 25 mars, rreth orës 07:00, ne po qëndronim në këtë dhomë. Ne ishim dhjetë veta në dhomë, vetëm dy burra, babai im A (dyzet e shtatë vjeç) dhe daja im O (dyzet e një vjeç). Në fillim ata [serbët] qëndronin jashtë afër kësaj dritareje. Pastaj thyen derën, hynë brenda dhe na thanë të dilnim jashtë. Por te dera na ndaluan dhe pyetën nëse ishte dikush sipër. Fillimisht i kishin marrë para xhaxhait tim. Ishin katër serbë: një brenda, një te dera, një në oborr dhe një te porta. Kishin maska, uniforma gri, pa kamuflazh, arna, banda të bardha në krah, pa asgjë në të. Nuk njoha asnjërin prej tyre. Na nxorën jashtë, ndanë dajën dhe e qëlluan në oborr. Motra ime është invalid dhe babai im e mbante atë. Shkuam në rrugën për në Peçan. Ata mblodhën njerëz të tjerë nga lagjja. Na ndaluan pranë shkollës, disa qindra metra larg shtëpisë sonë. Na futi të gjithëve në një ndërtesë [të papërfunduar] pa çati. Ne qëndruam aty dhe i thanë babait që ta vërë në tokë motrën time A (katërmbëdhjetë). Na thanë të gjithëve të dilnim nga ndërtesa dhe e mbajtën babanë atje. Unë dhe motra mbajtëm A. Na thanë të shkojmë në UÇK, dhe ne nuk dimë më gjë tjetër. Pas rreth dhjetë metrash, dëgjuam të shtëna nga ndërtesa. Na u desh të shkonim në Peçan. Më vonë e gjetën trupin e xhaxhait tim në varrezat e familjes Berisha. Nuk e dimë se çfarë i kanë bërë babait tim.

Një grua tjetër, vajza e së cilës ishte në mesin e të vrarëve me familjen Berisha, shpjegoi se si dy anëtarë të tjerë të familjes së saj, njëri prej tyre mekanik i OSBE-së, u vranë nga serbët e armatosur atë ditë: Në orën 5:45 të mëngjesit të 25 marsit, u zgjuam nga të shtënat me armë. U zgjova, burri im R (pesëdhjetë e shtatë vjeç) ishte ende duke fjetur. U ngjita lart për të parë nëse kishte polici në shkollë apo jo. Nuk pashë asnjë prej tyre në rrugë apo shkollë, por dëgjova shumë të shtëna. Zbrita përsëri dhe dëgjova të shtënat e armëve që po na afroheshin. E zgjova burrin tim dhe diskutuam se çfarë të bënim. Unë propozova papafingo, por ai tha jo, ata mund të djegin shtëpinë. Ne diskutuam nëse duhet të shkonim në papafingo apo në bodrum. Burri im ishte ende duke u veshur kur erdhën brenda në oborr. Kishte shumë në oborr dhe shumë në rrugë. Rreth njëzet në oborr, ndoshta më shumë. Kishin uniforma gri, banda të bardha, nuk pashë asnjë maskë. Ata bërtisnin dhe kërkuan të zotin e shtëpisë. Burri im doli të fliste me ta, por ata nuk e lanë të fliste. Ata pyetën: “A keni fëmijë brenda shtëpisë?” Burri im filloi të na bërtasë: “Largohu!” Kur dola, e pashë burrin të shtrirë në tokë, nuk e di pse. Më çuan tek ai dhe i thanë burrit të ngrihej. Na thanë të dyve të fusim duart në ajër. Ata nuk e lejuan të thoshte asgjë. Na drejtuan armën dhe unë iu luta të mos na qëllonin, ishim të pafajshëm. Ata po flisnin përmes një teleki-toki. Na mbajtën pesë minuta dhe më pas njëri prej tyre tha: “Ik grua!”. Unë shkova në shtëpinë e kunatit tim K dhe kur arrita atje, pashë M, K dhe B [familjarët] në rresht me armë të drejtuara nga njëzet serbë. Kur më panë, më thanë të futesha në rresht. Ata nuk e dinin që të tjerët më kishin liruar. Unë dhe Mi filluam të bërtisnim: “Mos na qëlloni!” Por B dhe K nuk thanë asgjë. M donte të shpëtonte djalin e saj B, ndaj i dha 1000 DM dhe një gjerdan floriri. Ajo tha: “Të lutem, liro djalin tim!” Njëri prej tyre filloi të bërtiste se duhej të largoheshim. Një polic erdhi dhe na nxori jashtë portës dhe në rrugë. Kur dolëm në rrugë, dëgjuam të shtëna, por nuk e pamë të ndodhte. Na thanë të niseshim për në Semetishte. Ata flisnin vetëm serbisht. Më vonë i gjetën trupat në shtëpinë e B.

Human Rights Watch foli veçmas me B. H., njëzet e gjashtë vjeç, i cili konfirmoi rrëfimin e mësipërm. Ai shtoi historinë e tij personale, e cila përfshinte fshehjen në një bodrum për njëzet e tetë ditë, kohë gjatë së cilës ai mbajti një ditar: Një ditë pasi NATO filloi bombardimet, para orës 6:00 të mëngjesit, ne u rrethuam nga policia. Ne ishim duke fjetur, babai, nëna dhe unë. Ata [forcat serbe të sigurimit] dolën nga shkallët dhe ishin në oborr. Njëri prej tyre në shkallë filloi të bërtiste: “Hajde, hape derën, shpejt!” Unë isha në dhomën e gjumit në katin e parë, prindërit e mi ishin në dhomën e ndenjjes. Kur dola nga dhoma, pashë prindërit e mi në korridor. Unë vrapova poshtë dhe hapa derën. Njëri prej tyre ishte para derës dhe na drejtoi një kallashnikov. Ne dolëm me duart lart. Për njëzet minuta na dhunuan në oborr, duke na bërë lloj-lloj pyetjesh dhe duke na shtyrë. Ne kishim dy makina në garazh dhe më thanë t’i hapja dyert dhe më morën çelësat e makinës. Ndërkohë, kishin sjellë këtu dajën dhe gruan e tij, pas rreth pesëmbëdhjetë minutash [shih dëshminë e mësipërme]. Na ndanë ne burrat dhe u thanë grave të largoheshin nga këtu. Nëna ime filloi t’i lutej: “Ju lutem lironi djalin tim!” Para se të kishin kontrolluar shtëpinë dhe nëna ime u dha para, rreth 1000 DM. Por ata filluan t’i shtyjnë gratë të largohen. Pasi u larguan gratë, na ngjitën shkallët e shtëpisë dhe filluan të qëllojnë mbi ne. U hodhëm në korridor dhe për fat nuk u godita. Arrita të ngjitem shkallët dhe shkova në papafingo. Të dy babai dhe xhaxhai im u goditën dhe u vranë. Kur u ngjita lart po digjej shtëpia e dajës që lidhet me tonën dhe qëlluan me armë për të na djegur edhe shtëpinë. Qëndrova dhjetë deri në pesëmbëdhjetë minuta në papafingo, por shtëpia digjej, kështu që u hodha nga ballkoni dhe shkova në oborrin e dajës. Hyra brenda një kasolle të vogël, e cila nuk ishte djegur dhe qëndrova deri në mbrëmje. Pastaj hyra në bodrumin e shtëpisë dhe qëndrova atje njëzet e tetë ditë. Dhjetë ditët e para ishte e vështirë të merrja ushqim, thjesht haja sheqer dhe reçel nga shtëpia. Dhe gjeta disa ushqime për fëmijë që hëngra. Ishte e vështirë për të marrë ujë. Pas dhjetë ditësh gjeta një bidon gazi në shtëpinë e fqinjit tim dhe munda të bëja petulla, patate të skuqura etj. Për ujë, zbrita në pus me një bombol plastik prej tre litrash dhe mora ujë. Gjatë natës ndonjëherë dilja në oborr, por ditën policia ishte në rrugë. Pas kësaj dola jashtë dhe shkova në zonën ku kishte ende Suharekë. Në oborr [në ditën e vrasjes] ishin njëzet e tridhjetë serbë, ndoshta paraushtarakë. Nuk ishte polici e rregullt. Nëna ime thotë se uniforma ishte e zezë, por mendoj se ishte blu e errët. Ata kishin banda të bardha rreth krahëve dhe të gjithë ishin të rinj, shtatëmbëdhjetë a tetëmbëdhjetë vjeç. Ata nuk kishin asnjë maskë, asnjë shenjë dhe asgjë të shkruar në bandana. Nuk kishte fare shenja. Ata kishin makina Zastava. Nuk pashë asnjë armë tjetër, vetëm automatikë. Ata na flisnin vetëm serbisht. Trupat qëndruan këtu për një kohë të gjatë, nuk e di sa kohë. Askush prej nesh nuk ka qenë kurrë në UÇK, babai im ka qenë njeri i qetë, nuk ka lënduar askënd.

Një banor mashkull i Suharekës i tha Human Rights Watch sesi forcat serbe vranë të paktën dhjetë burra të tjerë në një incident tjetër më 25 mars. Ai tha: Një ditë pas bombardimeve të NATO-s, në orën 6 të mëngjesit, paraushtarakët serbë, policë dhe civilë serbë hynë në shtëpitë e shqiptarëve. Policia shkoi shtëpi më shtëpi, mblodhi burrat dhe i solli në një shtëpi ndoshta tridhjetë metra larg shtëpisë sime. Arritëm të arratiseshim. Kur i kërkuan para dhe flori, F.B. u dha 200 DM, por nuk u mjaftuan dhe e qëlluan. A.K. (pesëdhjetë e katër vjeç) u dha 500 DM, por gjithsesi u vra nga të njëjtët. A. E. (afërsisht dyzet e dy vjeç) dhe O. E.(afërsisht tridhjetë e tre vjeç) gjithashtu u mblodhën dhe u sollën në të njëjtin vend. Përsëri kanë dhënë para, pastaj i kanë pushkatuar. Gjithsej dhjetë a njëmbëdhjetë veta u vranë në këtë mënyrë në këtë shtëpi. Isha në oborrin tonë, ndoshta njëzet apo tridhjetë metra larg. Ishin katër ose pesë burra të veshur me uniforma të zakonshme policie, Nuk dihet saktësisht se sa njerëz u vranë në qytetin e Suharekës më 25 mars. Por në bazë të dëshmive në këtë raport, të paktën dyzet njerëz u vranë, duke përfshirë njëmbëdhjetë fëmijë të moshës gjashtëmbëdhjetë vjeç e poshtë dhe shtatë gra. Pas 29 marsit, shumë nga banorët e Suharekës u lejuan të qëndrojnë në qytet.

Shqiptarët etnikë të intervistuar nga Human Rights Watch raportuan për ngacmime, plaçkitje dhe djegie të vazhdueshme, por jo keqtrajtime serioze fizike gjatë kësaj kohe. Autoritetet shpërndanë kartat e regjistrimit për banorët shqiptarë dhe i urdhëruan ata të paraqiteshin në komisariat një herë në ditë. Ushqimi ishte në dispozicion në dyqanet e drejtuara nga serbët. Një grua me origjinë nga Reçani, XX (iniciale të ndryshuara) tha se, rreth fillimit të majit, ajo ishte në fshatin Shtime: Ne qëndruam atje një natë dhe ata [policia serbe] na dhanë biskota dhe ëmbëlsira. Pastaj na thanë të shkonim në Suharekë dhe të shkonim në shtëpitë që nuk ishin djegur ende. Në Suharekë qëndruam një javë. Nuk kishim asnjë problem atje. Të gjithë burrat duhej të paraqiteshin çdo ditë në komisariat. Atyre u është thënë që të mos strehojnë asnjë refugjat apo popull të UÇK-së. Ne kemi marrë një kartë regjistrimi në Suharekë. Serbët na thanë se mund të ecnim lirshëm, por duhet të kemi kujdes nga bombardimet. Por vetëm burrat ecnin në rrugë; pjesa tjetër nuk doli. Në Suharekë nuk kishte ushqim të mjaftueshëm, vetëm ushqime që gjetëm në shtëpi. Nuk kishte më dyqane, i kanë djegur të gjitha.

Megjithatë, disa shqiptarë u dëbuan nga Suhareka rreth 21 majit, disa prej tyre në autobusë të organizuar nga policia. Dëshmitari i mësipërm, XX, i tha Human Rights Watch: Dje [21 maj] në orën 9:00 na thanë të largoheshim. Burri im shkoi në komisariat si zakonisht dhe aty i thanë të largoheshim. Të gjithë banorët e Suharekës duhej të largoheshin, por të gjithë ishin nga fshatrat përreth. Shkuam në rrugën kryesore, dhe aty prisnin tre autobusë që na çuan në Zhur. Ne u trajtuam mirë në autobus, nuk kishte probleme. Në kufi më kanë marrë 50 DM.